Faworyzowanie wierzycieli. Analiza przestępstwa z art. 302 § 1 k.k.

Prowadzenie działalności gospodarczej zawsze wiąże się z ryzykiem. Nawet w dobrze zarządzanym biznesie może nadejść moment utraty płynności, kiedy środków po prostu nie wystarcza na uregulowanie wszystkich zobowiązań. W takiej sytuacji przedsiębiorca często staje przed bardzo trudnym wyborem: którego wierzyciela spłacić jako pierwszego i czy taka decyzja może wywołać konsekwencje karne.

W tym artykule omawiam przestępstwo z art. 302 § 1 k.k., potocznie nazywane faworyzowaniem wierzycieli. Wyjaśniam, kiedy wybiórcza spłata zadłużenia jest tylko elementem zarządzania kryzysem, a kiedy może zostać uznana za czyn zabroniony.

Nie przegap wartościowych informacji – zapisz się już teraz i zyskaj przewagę w zarządzaniu swoimi finansami i zobowiązaniami prawnymi!

Wprowadzenie

W ostatnich latach wielu przedsiębiorców mierzy się z jednoczesnym wpływem kilku czynników: skutkami pandemii COVID-19, zaburzeniami łańcuchów dostaw, gwałtownym wzrostem kosztów finansowania i ogólną niepewnością na rynku. Dla części firm oznacza to utratę płynności i konieczność zarządzania długami w trybie „gaszenia pożaru”.

W praktyce często pojawiają się wtedy następujące pytania:

• W jakiej kolejności należy spłacać wierzycieli, gdy środków nie wystarcza dla wszystkich.
• Czy prawo przewiduje określoną metodę regulowania zobowiązań, gdy dłużnik ma wielu wierzycieli i ograniczone zasoby.
• Czy spłacanie tylko wybranych wierzycieli może prowadzić do odpowiedzialności karnej.

Odpowiedzi na te pytania w dużej mierze wynikają z treści art. 302 § 1 k.k., który penalizuje faworyzowanie wierzycieli w razie grożącej niewypłacalności lub upadłości.

Pojęcie faworyzowanego wierzyciela – typ czynu zabronionego z art. 302 § 1 k.k.

Treść przepisu jest punktem wyjścia do dalszej analizy.

Art. 302 § 1 k.k.:
„Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”

Na podstawie tego przepisu można wyróżnić kilka kluczowych elementów czynu:

1. Po stronie dłużnika musi występować stan grożącej niewypłacalności lub upadłości, a więc realne ryzyko, że nie będzie on w stanie zaspokoić wszystkich wierzycieli.
2. Dłużnik nie może już spłacić wszystkich wierzycieli. Brak pełnej możliwości zaspokojenia musi mieć charakter obiektywny.
3. Mimo tego dłużnik spłaca lub zabezpiecza jedynie wybranych wierzycieli.
4. W rezultacie takiego działania dochodzi do pogorszenia sytuacji pozostałych wierzycieli, czyli do działania na ich szkodę.

Istotą faworyzowania wierzycieli jest więc świadome uprzywilejowanie jednego lub kilku wierzycieli kosztem innych, w sytuacji kiedy dłużnik wie, że jego majątek nie wystarczy na spłatę całości zadłużenia.

Przepis ma zastosowanie do realnych, istniejących wierzytelności. Jeżeli dłużnik pozornie „spłaca” nieistniejący dług lub przenosi majątek na osobę, która w rzeczywistości nie jest wierzycielem, to takie zachowanie będzie raczej kwalifikowane jako przestępstwo utrudniania lub udaremniania zaspokojenia wierzycieli z art. 300 k.k., a nie faworyzowanie wierzycieli w rozumieniu art. 302 § 1 k.k.

Podmiot przestępstwa – kto może odpowiadać za faworyzowanie wierzycieli

Przestępstwo z art. 302 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym. Oznacza to, że jego sprawcą może być wyłącznie osoba posiadająca status dłużnika.

W praktyce odpowiedzialność mogą ponosić w szczególności:

• przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą,
• wspólnicy spółek osobowych, jeżeli odpowiadają za zobowiązania,
• członkowie zarządu spółek kapitałowych, a także osoby faktycznie prowadzące sprawy majątkowe spółki,
• osoby fizyczne – konsumenci, jeżeli mają wielu wierzycieli i dokonują wybiórczej spłaty w sytuacji zagrożenia niewypłacalnością.

Na podstawie art. 308 k.k. odpowiedzialność może dotyczyć także osób, które zajmują się sprawami majątkowymi innego podmiotu, na przykład członków zarządu spółki z o.o., prokurentów, likwidatorów czy osób faktycznie zarządzających przedsiębiorstwem.

Więcej na temat odpowiedzialności członka zarządu możesz posłuchać tu: Członek zarządu pod ostrzałem i przeczytać tu: Odpowiedzialność członka zarządu za zobowiązania spółki, Odpowiedzialność członka zarządu ile lat – przewodnik po okresach i terminach, Zakaz pełnienia funkcji członka zarządu ze względu na przestępstwo (art. 18 § 2 k.s.h.) i tu: Odpowiedzialność członka zarządu art. 299 KSH – kompletny przewodnik

Przykład liczbowy – kiedy wierzyciel staje się faworyzowany

Dla lepszego zobrazowania warto posłużyć się prostym przykładem.

Załóżmy, że przedsiębiorca X znajduje się w stanie grożącej niewypłacalności. Dysponuje jedynie kwotą 60 000 zł. Na nim samym ciążą następujące zobowiązania:

• 15 000 zł wobec wierzyciela A,
• 45 000 zł wobec wierzyciela B,
• 120 000 zł wobec wierzyciela C,
• 300 000 zł wobec wierzyciela D.

Łączna kwota zobowiązań wynosi 480 000 zł. Dostępne środki wynoszą tylko 60 000 zł. Przedsiębiorca nie ma obiektywnej możliwości zaspokojenia wszystkich wierzycieli.

Jeżeli X zdecyduje się spłacić w całości wierzyciela A i wierzyciela B (15 000 zł + 45 000 zł), to w sposób oczywisty wyczerpie wszystkie środki. Wierzyciele C i D nie otrzymają nic. W efekcie A i B zostają uprzywilejowani kosztem pozostałych. W takich okolicznościach zachowanie X może zostać ocenione jako faworyzowanie wierzycieli.

Gdyby X przeznaczył całe 60 000 zł na częściową spłatę wierzyciela C, to C również zostałby wierzycielem faworyzowanym, ponieważ tylko on uzyskałby częściowe zaspokojenie, podczas gdy pozostali wierzyciele nie otrzymaliby żadnych środków.

Podobnie byłoby w sytuacji, gdyby X spłacił jedynie część wierzytelności D, pozostawiając pozostałych wierzycieli bez jakiejkolwiek zapłaty.

Kolejność regulowania wierzytelności w stanie zagrożenia niewypłacalnością

Opisany przykład naturalnie prowadzi do pytania, czy istnieje prawnie ustalona, „bezpieczna” kolejność spłacania wierzycieli w sytuacji, w której dłużnik nie jest w stanie równocześnie zaspokoić wszystkich.

Obowiązujące przepisy nie zawierają jednolitej regulacji, która wprost i w sposób wyczerpujący określałaby kolejność spłaty wierzycieli w razie zagrożenia niewypłacalnością. W doktrynie prawa karnego i cywilnego wykształciło się kilka konkurencyjnych koncepcji.

Można je streścić w następujący sposób:

1. Zasada równomiernego zaspokajania wierzycieli.
   Według tej koncepcji dłużnik powinien dążyć do tego, aby dostępne środki rozłożyć możliwie równomiernie pomiędzy wszystkich wierzycieli. Praktycznie oznacza to częściowe zaspokojenie każdego z nich, tak aby nikt nie został pominięty.
2. Zasada proporcjonalnego zaspokojenia.
   Inny pogląd zakłada proporcjonalne zaspokojenie wierzycieli, czyli rozdzielenie dostępnej kwoty w stosunku do wysokości poszczególnych wierzytelności. Większy wierzyciel otrzymałby w takim modelu wyższą część kwoty dostępnej do podziału.
3. Odwołanie do zasad podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1025 k.p.c.).
   Część przedstawicieli doktryny wskazuje, że intuicyjnym punktem odniesienia może być kolejność zaspokajania wierzycieli przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji. W takim podejściu dłużnik kierowałby się zasadami znanymi z postępowania egzekucyjnego.
4. Odwołanie do prawa upadłościowego (art. 342 pr. up.).
   Kolejny pogląd odsyła do kategorii zaspokajania wierzycieli w postępowaniu upadłościowym. W myśl tej koncepcji dłużnik powinien uwzględnić to, jakie roszczenia w razie upadłości byłyby zaspokajane w pierwszej kolejności.
5. Pogląd o braku dopuszczalności dalszych spłat.
   Najdalej idące stanowisko zakłada, że dłużnik, który znajduje się w stanie grożącej niewypłacalności, nie powinien samodzielnie decydować o spłacaniu któregokolwiek wierzyciela. Zamiast tego powinien niezwłocznie złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości i dopuścić do tego, aby kolejność zaspokojenia wierzycieli została ustalona w ramach postępowania upadłościowego.

Żaden z powyższych poglądów nie zyskał bezwzględnej przewagi w orzecznictwie. Sądy w poszczególnych sprawach biorą pod uwagę konkretne okoliczności, charakter zobowiązań, sposób działania dłużnika oraz jego motywację. W efekcie dłużnik, który samodzielnie decyduje o tym, kogo spłacić w pierwszej kolejności, porusza się po obszarze pełnym niepewności i potencjalnego ryzyka odpowiedzialności karnej.

Kiedy spłata niektórych wierzycieli nie stanowi faworyzowania?

Na szczęście nie każda selektywna spłata długów w trudnej sytuacji finansowej oznacza automatycznie popełnienie przestępstwa. W doktrynie i orzecznictwie wykształciły się pewne sytuacje, w których spłata określonych wierzycieli nie jest traktowana jako działanie na szkodę pozostałych.

1. Zaspokojenie roszczeń pracowniczych

W przypadku większych przedsiębiorstw dłużnik bardzo często jest jednocześnie pracodawcą. Wynagrodzenia za pracę mają szczególną ochronę, a ich niewypłacanie może prowadzić do odpowiedzialności pracodawcy na gruncie prawa pracy, a nawet prawa karnego.

Prawo upadłościowe przewiduje dla wynagrodzeń pracowniczych uprzywilejowaną pozycję. W związku z tym przyjmuje się, że zaspokojenie roszczeń pracowników przed innymi wierzycielami co do zasady nie stanowi działania na ich szkodę. Pracownicy i tak mieliby wyższy priorytet zaspokojenia w razie upadłości, dlatego zapłata zaległych wynagrodzeń nie jest traktowana jako nieuzasadnione faworyzowanie.

2. Spłata wierzyciela uprzywilejowanego lub zabezpieczonego

W analogiczny sposób ocenia się spłatę wierzycieli, którzy posiadają zabezpieczenie rzeczowe, na przykład hipotekę na nieruchomości czy zastaw rejestrowy. Ich roszczenia są zabezpieczone na określonym składniku majątku dłużnika, a kolejność zaspokojenia jest ustawowo uprzywilejowana.

Jeżeli dłużnik spłaca wierzyciela w zakresie, w jakim korzysta on z takiego zabezpieczenia, to w wielu przypadkach nie można mówić o bezprawnym faworyzowaniu kosztem pozostałych wierzycieli.

3. Spełnienie świadczeń, które zwiększają majątek dłużnika

W pewnych sytuacjach spłata określonego zobowiązania może prowadzić do zwiększenia majątku dłużnika. Przykładowo, spłata ostatnich rat leasingu, po której przedmiot leasingu przechodzi na własność dłużnika, może w perspektywie pozostałych wierzycieli okazać się korzystna, ponieważ zwiększa pulę aktywów, z których mogą zostać zaspokojeni.

Jeżeli z ekonomicznego punktu widzenia dana płatność służy ochronie lub powiększeniu masy majątkowej, to trudno uznać ją za działanie na szkodę pozostałych wierzycieli.

4. Zapłata podatków i należności publicznoprawnych

Kwestia zapłaty podatków w stanie zagrożenia niewypłacalnością budzi więcej sporów. Przeważa jednak pogląd, że art. 302 k.k. przede wszystkim chroni wierzycieli funkcjonujących w obrocie gospodarczym, a nie wierzycieli publicznoprawnych. Ocena takiej spłaty zawsze wymaga analizy konkretnego stanu faktycznego, jednak co do zasady samo uregulowanie zaległego podatku nie jest automatycznie traktowane jako faworyzowanie wierzyciela w rozumieniu art. 302 § 1 k.k.

Konsekwencje karne faworyzowania wierzycieli

Przestępstwo z art. 302 § 1 k.k. jest zagrożone trzema rodzajami kar:

• grzywną,
• karą ograniczenia wolności,
• karą pozbawienia wolności do 2 lat.

Ponadto, w stosunku do menedżerów i przedsiębiorców sąd może orzec środek karny w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej lub zajmowania określonych stanowisk. Taki zakaz może obowiązywać przez okres od roku do piętnastu lat.

Na podstawie art. 307 k.k. istnieje jednak możliwość złagodzenia odpowiedzialności. Jeżeli sprawca dobrowolnie naprawi szkodę w całości, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Jeżeli szkoda zostanie naprawiona w znacznej części, sąd również może skorzystać z instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Postępowanie w praktyce – jak minimalizować ryzyko odpowiedzialności karnej

Stan grożącej niewypłacalności to moment, w którym każda decyzja dotycząca przepływów finansowych powinna być podejmowana z wyjątkową ostrożnością. Poniżej kilka praktycznych kierunków działania.

1. Wczesna diagnoza problemów z płynnością

Im wcześniej dłużnik dostrzeże, że jego zdolność do regulowania zobowiązań znacząco się pogarsza, tym większa szansa na podjęcie bezpiecznych działań, na przykład na wdrożenie procedury restrukturyzacyjnej. Zbyt długie zwlekanie może spowodować, że późniejsze spłaty będą wyglądały jak próba ratowania wybranych relacji kosztem pozostałych wierzycieli.

2. Dokumentowanie decyzji i podstaw prawnych

Każda istotna decyzja o spłacie konkretnego wierzyciela powinna mieć czytelne uzasadnienie biznesowe i prawne. Warto gromadzić dokumenty potwierdzające:

• aktualny stan zobowiązań,
• przewidywane przepływy pieniężne,
• ewentualne pierwszeństwo określonego wierzyciela (na przykład wynikające z zabezpieczenia rzeczowego lub przepisów prawa upadłościowego),
• analizę alternatywnych scenariuszy i ryzyk.

To, co dziś jest wyłącznie decyzją biznesową, za kilka lat może być oceniane przez prokuratora lub biegłego sądowego. Dobra dokumentacja znacząco ułatwia obronę.

3. Rozważenie restrukturyzacji lub upadłości

W niektórych sytuacjach wczesne złożenie wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego lub upadłościowego może lepiej chronić interesy zarówno wierzycieli, jak i dłużnika oraz członków organów zarządzających. Zbyt długie „samodzielne” zarządzanie długami poprzez selektywną spłatę zobowiązań często zwiększa ryzyko postawienia zarzutów karnych.

4. Unikanie samofaworyzowania

Szczególnie ryzykowne są sytuacje, gdy członek zarządu lub właściciel spółki jest jednocześnie jej wierzycielem i próbuje doprowadzić do uprzywilejowanego zaspokojenia własnych roszczeń, na przykład poprzez cesje, potrącenia, przeniesienie aktywów spółki na siebie lub powiązane podmioty. Takie działania bardzo często stają się przedmiotem zainteresowania organów ścigania i mogą być kwalifikowane jako usiłowanie lub dokonanie czynu z art. 302 § 1 k.k., a czasem również jako inne przestępstwa przeciwko wierzycielom.

Pomoc prawna w sprawach faworyzowania wierzycieli

Sprawy związane z art. 302 § 1 k.k. mają złożony charakter. Wymagają jednoczesnego uwzględnienia przepisów prawa karnego, cywilnego, upadłościowego i restrukturyzacyjnego, a także analizy konkretnej sytuacji finansowej dłużnika.

Profesjonalna pomoc prawna jest szczególnie istotna, gdy:

• przedsiębiorstwo ma wielu wierzycieli,
• występują zaległości w płatnościach i realne ryzyko niewypłacalności,
• dłużnik podejmuje lub planuje niestandardowe działania dotyczące rozporządzania majątkiem,
• pojawia się ryzyko odpowiedzialności członków zarządu, także w kontekście innych przepisów (np. art. 300 k.k., regulacji dotyczących obowiązku złożenia wniosku o upadłość czy odpowiedzialności cywilnej wobec wierzycieli).

W ramach takiej pomocy można:

• przeanalizować dotychczasowe decyzje płatnicze pod kątem ryzyka zarzutów,
• opracować bezpieczniejszą kolejność zaspokajania wierzycieli z uwzględnieniem ich statusu i zabezpieczeń,
• zaplanować działania restrukturyzacyjne lub przygotować wniosek o ogłoszenie upadłości,
• przygotować strategię obrony w postępowaniu przygotowawczym i sądowym.

Jeżeli Twoja firma znajduje się w sytuacji, w której nie jesteś w stanie spłacić wszystkich wierzycieli, a decyzje o tym, komu zapłacić w pierwszej kolejności, zaczynają budzić Twoje wątpliwości, zapraszam na spotkanie zanim te decyzje zostaną ocenione przez organy ścigania. W wielu przypadkach odpowiednio zaplanowane działania pozwalają ograniczyć ryzyko odpowiedzialności karnej i jednocześnie lepiej zabezpieczyć interesy przedsiębiorstwa oraz osób odpowiedzialnych za jego prowadzenie.